اصول و مبانی سازماندهی نظامی در تاریخ اسلام و تحولات آن در آغاز تا پایان عصر اول عباسی (232 ق)

سازمان و سازماندهی نظامیا عم ازهنگام جنگ و غیره آن یکی از مهم ترین عوامل موثر در پیروزی است. در عصر جاهلیت، اعراب در تنازعات و درگیرهای محدود و جزیی خود که آن را به مفهوم اخص نمی توان جنگ نامید، به شیوه جنگ و گریز عمل می کردند و متکی به سازماندهی منظم و پیشرفته ای نبودند. البته باید اعراب غساسنه وآل منذر را مستثنا کرد. هنگامی که اسلام ظهور یافت مسلمانان براساس آیات الهی به جنگ براساس نظام صفوف (صف/4) و تهاجم همگانی، به طور منظم و پشت نکردن به دشمن (انفال/15) ملزم گردیدند. در نخستین غزوات، تنوع در رسته های نظامی وجود نداشت. سپاه اسلام عمده بر پیاده نظام و گاهی بر سواره نظام متکی بود. نیروی انسانی در جنگ های عصر پیامبر (ص) را عنصر عرب تشکیل می داد. هنگامی که مسلمانان پارا از مرزهای جغرافیایی جزیره الغرب فراتر نهادند سیل نو مسلمانان که از نژادهای مختلف بودند وارد سپاه اسلام شدند. از آن پس عناصر دیگری چون موالی، مشارقه، مغاربه، بندگان، صعالیک، زواقیل و سایر گروههایا جتماهی و سیاسی وارد سازمان سپاه اسلام شدند. حضور این همه نیروی انسانی عامل موثری در پیشرفت و پیچیده تر شدن سازماندهی نظامی گردید. رسته ها و یگان های رزمی متعددی شکل گرفتند. بویژه وقتی مسلمانان به جنگ های محاصره ای و دریایی رو آرودند، رسته های تخصصی مثل منجنیق اندازان، نفت اندازان، دبابیون، رسته های پشتیبانی رزمی و ... پدید آمدند و دیگر سپاه اسلام در سازمان خود تنها به پیاده و سواره نظام متکی نبود. بر اثر رشد و تکامل دولت و ساختار متمرکز قدرت، دیوان جند برای ثبت اسامی جنگجویان و تعیین عطایای سالیانه آنان پدید آمد که خود اقتباسی از روم و ایران بود. هم چنین در این هنگام خلیفه دوم موفق شد ارتشی ثابت و دائمی پدید آورد و بخشی از مردم صرفا به حرفه نظامی گری مشغول سازد. با گسترش نبردها به مناطق سواحل مدیترانه و شمال آفریقا، مسلمانان به ناچار به دریانوردی و ساخت کشتی رو آوردند و این امر گسترش فن اوری و تکنولوژی میان مسلمانان را به دنبال داشت. انان در عصر بعد از پیامبر (ص) روشهایی از سازماندهی در حین جنگ را از رومیان الگو گرفتند از جمله خالدبن ولید به تقلید از آنان سازماندهی کرادیس را با روش خمیس که از اواخر دوران حیات پیامبر (ص) مورد توجه قرار گرفه بود تلفیق کرد و در جنگ یرموک به کار گرفت. از آن پس سازماندهی خمیس با سازمانده کرادیس در جنگ ها استفاده می شد. در عصراموی و عباسی نیز به علت پیچیده تر شدن جنگ و سلاح های جنگی سازماندهی نیز دقیق تر و پیشرفته تر به اجرا درآمد. در مجموع شاید بتوان گفت از مهم ترین عوامل موفقیت و پیروزی مسلمانان در جنگ ها، توجه گافی خلفا و حکمرانان و فرماندهان سپاه به سازماندهی نظامی و نوآوری در تسلیحات و سازمان رزم بود. اگر چه از عامل ایمان به عنوان انگیزه ای قوی نیز نباید غافل شد.